Ο γεωγράφος-χαρτογράφος και ιστοριοδίφης Μιχαήλ Χρυσοχόου ή Χρυσικός (1834-1921), από τη Ζίτσα της Ηπείρου, ο οποίος δημοσίευσε πλήθος χαρτών και συνέταξε πλείστες γεωγραφικές μονογραφίες και τοπογραφικούς πίνακες, συνεισφέρει στην επιστήμη της ρωμανολογίας (βλαχολογίας) μία νέα οπτική θεώρηση των πραγμάτων, τη σκοπιά της ιστορικής γεωγραφίας. Ο Χρυσικός μελέτησε με επιτόπια έρευνα το γεωγραφικό ανάγλυφο των μητροπολιτικών κοιτίδων των Βλάχων, από τον Αμβρακικό κόλπο έως το Κρούσοβο της Μακεδονίας, με "κεντρικό κόμβο" την Πίνδο, και των φυσικών ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών τους, και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι Βλάχοι (ή Αρωμάνοι) είναι απόγονοι εκλατινισθέντων Ιλλυριών και Ηπειρωτών-Μακεδόνων Ελλήνων, που είχαν στρατολογηθεί στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Η μελέτη του Χρυσοχόου αποτελεί απάντηση στη ρουμανική προπαγάνδα, που διέχεε το μακεδονορουμανικό κομιτάτο του Βουκουρεστίου (ίδρ. 1860), και την επιχειρηθείσα ίδρυση βλαχορουμανικού μιλλέτ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τον Μάιο του 1905 καθώς και στους ανθελληνικούς διωγμούς στη Ρουμανία από το κομιτάτο του Υπουργού Εξωτερικών Ίον Λαχοβάρη την ίδια περίοδο (1905-1906). Η μονογραφία του Χρυσοχόου έχει ιδιαίτερη ιστοριογραφική αξία, και αποτελεί ένα αναπόσπαστο ψηφίο στο ψηφιδωτό των βαλκανικών εθνικιστικών αφηγήσεων. Η αναστατική έκδοση συμπληρώνεται από δύο συνημμένους μεγάλους έγχρωμους χάρτες του συγγραφέα με τις εγκαταστάσεις των Βλάχων "ανά τα όρη της ελληνικής [βαλκανικής] χερσονήσου" και με τα Ιωάννινα και το οροπέδιο του Λάκμου (Περιστερίου). Διαβάστε online

«...Η ανάπτυξη εμπορικών μετακινήσεων από τα νοτιοδυτικά Βαλκάνια στην Κεντρική Ευρώπη υπήρξε μια διαδικασία που συγκροτήθηκε μέσα στην οθωμανική μακρά διάρκεια, έλαβε, όμως, ώθηση από την παγκόσμια οικονομική και πολιτική συγκυρία του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα. Οι μετακινήσεις αυτές ξεκίνησαν από τους ελληνόφωνους και βλαχόφωνους ορθόδοξους οικισμούς του ορεινού και ημιορεινού χώρου της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας και έφεραν στις απαρχές τους το στοιχείο ενός ελλείμματος και μιας κρίσης στους τόπους προέλευσης. Ο προσανατολισμός στο εμπόριο αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό διέξοδο για το «περίσσευμα» του πληθυσμού που προέκυψε από τη διατάραξη της ισορροπίας μεταξύ αριθμού ψυχών και παραγωγικών αποθεμάτων, η οποία έγινε ιδιαίτερα αισθητή στις τοπικές οικονομίες στα τέλη του 16ου αιώνα και επιδεινώθηκε με τη γενικότερη οικονομική κρίση του 17^ου αιώνα...»
«...Οι κύριοι φορείς της αποδημίας στη Βιέννη ήταν Έλληνες και Βλάχοι της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, που ανήκαν στα ευπορότερα στρώματα των τοπικών τους κοινωνιών. Αυτοί λειτούργησαν ως μοχλός, που προκάλεσε τη συμμετοχή ευρύτερου πληθυσμού: υπηρετικού προσωπικού, νεαρών ανδρών, μαθητευόμενων και υπαλλήλων σε εμπορικούς οίκους, λιγότερο εύπορων εμπόρων.

Οι Ρουμανίζοντες
Παρά την περιορισμένη εμπλοκή της Ρουμανίας στους Βαλκανικούς πολέμους, τηρουμένων πάντοτε των αναλογιών με τις άλλες βαλκανικές εθνότητες, αυτή κατόρθωσε, σε επίπεδο διπλωματικό-νομικό με κύρια έκφραση τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, να κομίσει σημαντικά οφέλη, καθώς πέτυχε την παραχώρηση εκκλησιαστικής και εκπαιδευτικής αυτονομίας στους Κουτσοβλάχους, τους ευρισκόμενους στην επικράτεια των τριών άλλων κρατών (Ελλάδος, Σερβίας, Βουλγαρίας). Ουσιαστικά κατάφερε ώστε οι πληθυσμοί εκείνοι να ‘’πιστωθούν’’ σε αυτήν ως έχοντες ρουμανική καταγωγή, πραγματώνοντας, σε θεωρητικό πάντοτε επίπεδο, τον στόχο που επί αιώνες είχε θέσει και για την επίτευξη του οποίου είχε δαπανήσει τεράστια ποσά.¹³⁴ Η παταγώδης αποτυχία της βέβαια στο πρακτικό πεδίο τελούσε σε πλήρη συνάρτηση με το γεγονός της ακμαίας ελληνικής εθνικής συνείδησης της συντριπτικής πλειονότητας των Κουτσοβλάχων, η ταυτότητα και το φρόνημα των οποίων δεν απαλλοτριωνόταν από κανένα χαρτί συνθήκης που υπογράφτηκε για εκείνους χωρίς τη δική τους συμμετοχή. Παράλληλα, προβλεπόταν και η σύσταση ιδιαίτερης ρουμανικής Αρχιεπισκοπής, ενώ τα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα επιχορηγούνταν από την ρουμανική κυβέρνηση και θα τελούσαν υπό την επίβλεψη εκάστης των τριών κυβερνήσεων.¹³⁵

Συναισθήματα και νοοτροπίες στους ήχους της μουσικής και στα βήματα του χορού.
Η παρούσα ιστορική - λαογραφική έρευνα έχει ως αντικείμενο τη μελέτη της μουσικοχορευτικής παράδοσης του Μετσόβου και στόχο την ανίχνευση της πολιτισμικής διάστασης της τοπικής κοινωνίας Μετσόβου από το 17ο έως τον 20ο αιώνα. Η μελέτη ακολουθεί την ανθρωπολογική αντίληψη της μπρωντελικής ιστοριογραφίας που προβάλλει τη σύνδεση Οικονομίας-Κοινωνίας-Πολιτισμού και εντάσσει τη μουσικοχορευτική παράδοση του Μετσόβου στο πολιτικό περιβάλλον της ορεινής κοινωνίας στις οικονομικές και κοινωνικές δομές. Εστιάζει κυρίως στα συλλογικά συναισθήματα και στις κοινωνικές νοοτροπίες ως συνεκτικές δομές διατήρησης της μουσικοχορευτικής βιωματικής παράδοσης. Στη μελέτη αξιοποιούνται νέοι άξονες για τον προσδιορισμό της μουσικοχορευτικής κουλτούρας, όπως οι νοοτροπίες και τα συναισθήματα που απορρέουν από την κοινωνική ιστορία του τόπου και λειτουργούν ως γούστο και αισθητική ενός ύφους ζωής. Στο πλαίσιο αυτό, οι νοοτροπίες ως συλλογική συνείδηση αντανακλώνται στις κοινωνικές συμπεριφορές.