Διασπορά των Βλάχων

Τα χρόνια και τα γεγονότα που συνδέονται με την επανάσταση του 1821 αποτέλεσαν μία χρονική και ιστορική καμπή για τη γεωγραφική χωροθέτηση των Αρβανιτόβλαχων στη Βαλκανική. Μέχρι τότε μπορούμε να πούμε πως το μεγαλύτερο μέρος των προγόνων των σημερινών Αρβανιτόβλαχων κινούνταν κυρίως στην Ήπειρο και τη σημερινή κεντρική και νότια Αλβανία. Αν και είναι σίγουρο πως η συνεχής αναζήτηση των αναγκαίων για τα κοπάδια τους  χορτολιβαδικών εκτάσεων και κυρίως χειμαδιών έφερνε, συχνά, ορισμένες αρβανιτοβλάχικες ομάδες μέχρι τις πεδινές εκτάσεις της Θεσσαλίας και της Ρούμελης. Όμως, από τη δεκαετία του 1820, τα φαλκάρια των Αρβανιτόβλαχων εμφανίζονται να εξαπλώνονται σταδιακά, αναζητώντας ευκαιρίες για νέες σταθερότερες εγκαταστάσεις πέρα από την Ήπειρο και την Αλβανία.

Θέλω καταρχήν να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Νικόλαο Ξηροτύρη, Πρόεδρο του Συλλόγου Βλάχων Ν. Ξάνθης, για την τιμή να αναθέσει σε μένα να αναφερθώ στην παρουσία του Βλαχόφωνου Ελληνικού στοιχείου γενικά στον χώρο της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και ιδιαίτερα στην Ξάνθη. Η αναφορά αυτή στηρίζεται αφενός μεν σε μία σχετική βιβλιογραφική έρευνα αφετέρου δε σ’ ένα προσωπικό αρχείο, που ανακάλυψα καταχωνιασμένο και ξεχασμένο σ’ ένα παλιό σεντούκι του σπιτιού μου, καθώς σε προφορικές μαρτυρίες αλλά και σε προσωπικές μνήμες και γεγονότα. Με πολλή συγκίνηση ασχολήθηκα μ’ αυτήν την μικρή έρευνα και αφιερώνω την σημερινή παρουσίαση στους πρωτοπόρους προγόνους μας, σαν ένα μικρό μνημόσυνο, έναν ελάχιστο φόρο τιμής σ’ αυτούς τους ταπεινούς και απλούς ανθρώπους, που, ξεριζωμένοι από την ιδιαίτερη πατρίδα τους, αναζήτησαν μια καλύτερη ζωή σ’ αυτές τις περιοχές.

Σταδιακά και από τις αρχές του 19ου αιώνα, η Κατερίνη εξελίχθηκε σε διοικητικό και εμπορικό κέντρο της περιοχής ανάμεσα στα Πιέρια και τον Όλυμπο. Εκείνη την εποχή, η περιοχή της Πιερίας αποτελούσε μία από τις ανατολικότερες περιφέρειες κάτω από την εξουσία του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Στα χρόνια της παντοδυναμίας του, η εξουσία του έφτανε μέχρι το λιμανάκι του Ελευθεροχωρίου, τη σημερινή Μεθώνη.
Τοποτηρητής της κυριαρχίας του Αλή στη περιοχή ήταν ο γιος του Βελή Πασάς, ο οποίος με έδρα το θεσσαλικό Τύρναβο φρόντιζε για την υποταγή των πάντων στη θέληση του πατέρα του. Τα χρόνια αυτά, o οικισμός της Κατερίνης παρουσιάζεται ως ένα χωριό με 140 σπίτια και, κυρίως, χριστιανούς κατοίκους. Ωστόσο, υπήρχαν και ορισμένοι μουσουλμάνοι κάτοικοι τουρκικής ή και αλβανικής καταγωγής.

1. Οι απαρχές
Τα βλάχικα, αν και ποτέ δε συγκρότησαν μια ομογενοποιημένη, κωδικοποιημένη και κοινά αποδεκτή μορφή, είναι σίγουρο πως πρέπει να αντιμετωπίζονται ως μια λατινογενής ή αλλιώς νεολατινική - ρωμανική γλώσσα, με βαθιές επιρροές της ελληνικής, κυρίως σε επίπεδο λεκτικών δανείων. Επομένως, θα πρέπει να θεωρείται ως μια πολιτισμική απόρροια της μακράς ρωμαϊκής κυριαρχίας. Αρχαιολογικές και κυρίως επιγραφολογικές έρευνες και μελέτες έρχονται να πιστοποιήσουν την παρουσία ενός αξιόλογου λατινόφωνου πληθυσμού και κυρίως στα αστικά κέντρα της Ανατολικής Μακεδονίας, όπως στην περίπτωση των Φιλίππων, κατά τη διάρκεια των Ρωμαϊκών Χρόνων. Μόνο υποθετικά θα μπορούσαμε να δώσουμε κάποια απάντηση στο ερώτημα τι απέγιναν αυτοί οι λατινόφωνοι πληθυσμοί στους πολυτάραχους χρόνους που ακολούθησαν. Μπορεί να εξαφανίστηκαν, να αφομοιώθηκαν ή και να μετακινήθηκαν, καθώς η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μεταλλασσόταν παίρνοντας τη μορφή της Βυζαντινή Αυτοκρατορίας, κατά την ιουστινιάνια περίοδο στα τέλη του 7ου και τις αρχές του 8ου αιώνα. Όπως και να έχει, η πρώτη αναφορά με χρήση του όρου «Βλάχος» γίνεται μερικούς αιώνες αργότερα, προς τα τέλη του 10ου αιώνα, για κάποιους «Βλάχους οδίτες» που έδρασαν αρκετά μακριά προς τα δυτικά στην περιοχή των Πρεσπών.