Η Καρίτσα είναι χτισμένη, κοντά στο αρχαίο Δίον, στην πεδιάδα που χωρίζει τον Όλυμπο από τη θάλασσα (Θερμαϊκός κόλπος) και σε υψόμετρο 40 μέτρων.
Διοικητικά ανήκει στο νομό Πιερίας, ενώ εκκλησιαστικά υπάγεται στην Τ. Μητρόπολη Κίτρους και Κατερίνης. Από την Κατερίνη, μέσω του χωριού Ν. Έφεσσος, ακολουθώντας τη νότια κατεύθυνση, απέχει 1 4 χλμ. Πεντακόσια μέτρα νοτιότερα βρίσκεται το περίφημο για τους αρχαιολογικούς του χώρους, Δίον (ή Μαλαθριά). Υπολογίζεται ότι ο οικισμός υπάρχει εδώ και διακόσια τουλάχιστον χρόνια, αν και δε μπορούμε να εντοπίσουμε με βεβαιότητα την ακριβή χρονολογία κατά την οποία κατέβηκαν από τη Φτέρη —το αρχικό Μητρικό χωριό— οι πρώτοι κάτοικοι.
Η Φτέρη βρίσκεται σε υψόμετρο 1.300 μέτρων στο σημείο που τελειώνει ο Όλυμπος και αρχίζουν τα Πιέρια όρη. Απέχει 50χλμ. περίπου Ν.Α από την Κατερίνη, μέσω του χωριού Σκοτίνα. Η Φτέρη κείται ανάμεσα στην κωμόπολη Βελβεντός (Ν.Κοζάνης) και το Λιβάδι του Ολύμπου και υπάγεται στην κοινότητα Μηλιάς Πιερίας. Είναι δύσκολο να ανασυνθέσουμε με επάρκεια την ιστορία της Φτέρης και των κατοίκων της. Είναι περισσότερο από βέβαιο ότι η ύπαρξη του οικισμού χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Όλοι οι πληροφορητές μου ενστερνίζονται την άποψη ότι υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ των κατοίκων της Φτέρης και της Μηλιάς Μετσόβου. Οι απόψεις όμως διίστανται όταν τίθεται το ερώτημα αν οι Μηλιώτες κατάγονται από τη Φτέρη ή οι Φτεριώτες από τη Μηλιά. Νομίζω ότι ο Σ. Πουρνάρας, 1987, 46-8 είναι διαφωτιστικός πάνω στο θέμα. Γράφει κατά λέξη:
«Για τη σχέση των δύο χωριών, της Μηλιάς και της Φτέρης, αν δηλ. οι Μηλιώτες κατάγονται από τη Φτέρη ή οι Φτεριώτες από τη Μηλιά, επικρατεί σύγχυση και στο χωριό μας και στην Καρίτσα, που κατοικούν σήμερα οι κάτοικοι της Φτέρης.»
Ο Σ. Πουρνάρας , 1987,47 γράφει πως σχημάτισε άποψη γι' αυτό το θέμα μετά από τη διασταύρωση των πληροφοριών, που του παραχώρησαν ο συχωριανός του Στέργιος Πλαχούρας και ο Βασίλης Πιτσιάβας, τέως πρόεδρος από την Καρίτσα, τον Ιούνιο του 1985. Τις πληροφορίες αυτές τις συνέκρινε με τις ιστορικές συνθήκες των πρώτων χρόνων της τουρκοκρατίας και τις βρήκε στο σύνολό τους ακριβείς. Και οι δύο πληροφορητές ανάφεραν ότι, όταν οι Τούρκοι ανάγκαζαν τους χριστιανούς να αλλαξοπιστήσουν και άρχισαν να μαζεύουν τα μικρά αρσενικά παιδιά (παιδομάζωμα) για να τα φανατίσουν και να τα στρέψουν εναντίον του Γένους τους (Γενίτσαροι) τότε πολλά χωριά ξεριζώθηκαν και άφησαν τον τόπο τους για να φύγουν μακριά σ' άλλα μέρη γιατί δε μπορούσαν να αντέξουν τέτοια προσβολή και ατιμία. Ένα από αυτά τα χωριά ήταν και η Φτέρη Ολύμπου. Οι κάτοικοι της Φτέρης εγκατέλειψαν το χωριό τους και μετά από πολυήμερη ταλαιπωρία εγκαταστάθηκαν στη Μηλιά. Η προτίμηση τους αυτή δεν ήταν τυχαία. Στην πλειοψηφία τους οι κάτοικοι της Φτέρης ήταν υλοτόμοι και η πλούσια σε ξυλεία -οξυές και πεύκα- φύση της Μηλιάς ίσως να τους θύμιζε τη χαμένη τους πατρίδα. Πάντως κατά γενική ομολογία των Μηλιωτών σήμερα, οι πρόσφυγες αυτοί του Ολύμπου ήταν οι "πρώτοι διδάξαντες την υλοτομία". Αυτοί άρχισαν να βγάζουν δόγες από Οξυά με τη σφήνα, να φτιάχνουν καρπολόγια και να βγάζουν κάρβουνα. Ο Ιωάννης Τσάπος μάλιστα, 76 χρόνων το 1985, δηλαδή την εποχή που ο Σ. Πουρνάρας διεξήγαγε την έρευνα, του ανέφερε όπως άκουγε να του λέει συνέχεια o παππούς του, ότι η δικιά τους οικογένεια καθώς και οι οικογένειες του Μπλάνα, του Νίτσα, του Στόφα και του Νιτσοτόλη κατάγονται από τον Όλυμπο και ότι από τα παλιά χρόνια ήταν υλοτόμοι και καρβουνιάρηδες.
Όλες αυτές οι προσφυγικές οικογένειες έμειναν στη Μηλιά πολλά χρόνια, γύρω στα πενήντα. Τότε το χωριό ενισχύθηκε και ο αριθμός των οικογενειών πρέπει να ξεπέρασε τις εκατό. Ο Σουλεϊμάν ο Β' όμως ο κατακτητής, επεδίωξε να επιφέρει ηρεμία στην Οθωμανική αυτοκρατορία και γι' αυτό σταμάτησε τη βία και τον εξαναγκασμό και προσπάθησε να έρθει σε συνεννόηση με τους κλεφταρματολούς. Αποκαταστάθηκε τότε η ησυχία και η τάξη και πολλές οικογένειες που είχαν καταφύγει πριν σε άλλα μέρη για να σωθούν, άρχισαν να επιστρέφουν πίσω στις πατρίδες τους. Κι από τη Μηλιά γύρισαν στη Φτέρη αρκετές οικογένειες και άλλες έμειναν για πάντα στη Μηλιά και μαζί με τους προηγούμενους κατοίκους αποτέλεσαν τον πυρήνα του σημερινού χωριού. Όλα αυτά πρέπει να έγιναν γύρω στα μέσα του 16ου αι.
Όσοι γύρισαν πίσω στη Φτέρη έκτισαν καινούργιο χωριό γιατί το παλιό το είχαν κάψει οι Τούρκοι. Αυτοί αργότερα κατέβηκαν στον κάμπο και έχτισαν την Καρίτσα.
Σ' αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε την άποψη του Αναγνωστόπουλου, 1971, 69-70 ο οποίος ισχυρίζεται ότι οι κάτοικοι της Καρίτσας κατάγονται από το αρχαίο Δίον. Ο Αναγνωστόπουλος υποστηρίζει τα παρακάτω:
Ένα μέρος του πληθυσμού του Δίου που απέκτησε διγλωσσία (Ελληνικά-Λατινικά) κατά τη Ρωμαϊκή κατοχική περίοδο, μετακινήθηκε δια μέσου των στενών της Πέτρας κατά τις βαρβαρικές επιδρομές δυτικά του Ολύμπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην περιοχή του Κοκκινοπλού και Λιβαδίου, όπου είχαν καταφύγει και άλλοι βλαχόφωνοι από άλλα μέρη ως νομάδες και ιδίως από τη Θεσσαλία. Το μεγαλύτερο μέρος όμως του δίγλωσσου πλέον πληθυσμού του Δίου μετώκησε και σχημάτισε ιδιαίτερο συνοικισμό στα Πιέρια όρη γύρω από τις πηγές του Αίσωνος ποταμού, σε τόπο κατάφυτο από φτέρη, νότια του όρους Φλάμπουρο.
Ο συνοικισμός που ονομάστηκε Φτέρη διατηρήθηκε μέχρι τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ο εκούσιος επαναπατρισμός γύρω από το Δίον και η ίδρυση του νέου συνοικισμού Καρίτσα φανερώνει ότι ο πληθυσμός διατήρησε την παράδοση του τόπου της καταγωγής του και την διεκδίκηση ιδιοκτησίας, όπως και μέχρι σήμερα διεκδικεί εκτάσεις στη Φτέρη. Σε παρόμοιο επαναπατρισμό πρέπει να οφείλεται και ο σχηματισμός κοντά στην Καρίτσα του συνοικισμού Μαλαθριά (σημερινό Δίον) από κατοίκους του Κοκκινοπλού. Αλλιώς δεν είναι δυνατόν να δικαιολογηθεί η παλιά διγλωσσία των κατοίκων και των δύο χωριών. Διότι απ' όλη την Πιερία μόνο στα χωριά Καρίτσα και Μαλαθριά (Δίον) διατηρήθηκε σχεδόν στο σύνολο του πληθυσμού μαζί με την ελληνική γλώσσα και το λατινογενές βλάχικο γλωσσικό ιδίωμα.
Εδώ πρέπει να επισημάνω ότι οι βλαχόφωνοι κάτοικοι του Δίου μιλούν το ΚΒ Ιδίωμα του Κοκκινοπλού που παρουσιάζει κάποιες διαφορές από τα ΚΒΚΦ, διατηρούν στη μνήμη τους τη σύνδεση τους με το Κοκκινοπλό και δεν διεκδικούν εκτάσεις στη Φτέρη. Όλα αυτά ενισχύουν τις απόψεις του Αναγνωστόπουλου. Όμως οι κάτοικοι της Καρίτσας δεν έχουν μνήμη της σύνδεσης τους με το αρχαίο Δίον.
Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων της Φτέρης ήταν η υλοτομία και η κτηνοτροφία. Τα σπίτια ήταν χτισμένα από πέτρες. Το θρησκευτικό αίσθημα των κατοίκων ήταν υψηλό. Απόδειξη αποτελεί η ύπαρξη τεσσάρων εκκλησιών στην περιοχή: Παναγία, Αγία Παρασκευή, Άγιος Αθανάσιος (νεκροταφείο), Άγιος Νικόλαος. Η δομή της εκκλησίας που είναι αφιερωμένη στην Παναγία μαρτυρεί ότι υπάρχει εδώ και πολλούς αιώνες. Παλιότερα -άγνωστο πότε ακριβώς- ο οικισμός ήταν χτισμένος γύρω από την Αγία Παρασκευή, όμως μια επιδημία και τα πολλά φίδια ανάγκασαν τους κατοίκους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να εγκατασταθούν κοντά στην Παναγία και τον Άγιο Αθανάσιο.
Ο Κ. Παπαναστάσης -γεννήθηκε στις 15 Ιουνίου του 1909 στην Καρίτσα- από τις διηγήσεις του παππού του ο οποίος γεννήθηκε το 1828 και πέθανε το 1918 μου έδωσε τις εξής πληροφορίες:
α) Ο παππούς του δε θυμόταν πότε κατέβηκαν για πρώτη φορά οι Φτεριώτες στην Καρίτσα. Αυτό αποδεικνύει πως οι πρώτοι κάτοικοι κατέβηκαν στην Καρίτσα πριν από διακόσια και πάνω χρόνια.
β) Ο Γιωργάκης Ολύμπιος καταγόταν από τη Φτέρη κι όχι από το Λιβάδι. Σ' αυτό επιμένουν κι άλλοι πληροφορητές μου.
γ) οι Φτεριώτες έλαβαν μέρος στην επανάσταση του Ολύμπου (1897).
δ) Το 1903-4 Ο Παύλος Μελάς πέρασε από τη Φτέρη πηγαίνοντας για την Καστοριά.
ε) Οι κάτοικοι της φτέρης το χειμώνα εγκατέλειπαν τα σπίτια τους και πήγαιναν να εργασθούν στην Καρίτσα, στα Άγραφα, στο Καρπενήσι και στη Μηλιά Μετσόβου καθώς οι συνθήκες διαβίωσης στη Φτέρη το χειμώνα ήταν πολύ αντίξοες. Οι κτηνοτρόφοι κατέβαιναν μαζί με τα ζώα τους και τα οδηγούσαν στα χειμαδιά τους. Πίσω τους άφηναν έναν φύλακα για να διασφαλίσουν την ακεραιότητα των σπιτιών τους. Αυτοί που κατέφευγαν το χειμώνα στην Καρίτσα πάντα γύριζαν το καλοκαίρι στην γενέτειρά τους, μια και 50χλμ. δεν είναι πολλά για να τα διανύσει κανείς έστω και με τα πόδια, ενώ οι υπόλοιποι που πήγαιναν σε μακρινότερα μέρη συνήθως δεν ξαναγύριζαν. Έτσι από κάποια εποχή μέχρι το 1940 οι Καριτσιώτες έγιναν οι αποκλειστικοί κάτοικοι της Φτέρης για το καλοκαίρι.
Στις 26 Νοεμβρίου του 1943 οι Γερμανοί έκαψαν τη Φτέρη. Αργότερα τα εναπομείναντα ερείπια αποτέλεσαν καταφύγιο για τους αντάρτες. Μάλιστα μέχρι σήμερα κυκλοφορούν διάφοροι θρύλοι για κρυμμένους θησαυρούς από την εποχή των Γερμανών και του εμφυλίου. Από το το 1943 μέχρι το 1972 ελάχιστοι κτηνοτρόφοι ανέβαιναν στο βουνό που τους παρείχε πλούσια βοσκή για τα ζώα τους. Οι Καριτσιώτες όμως ποτέ δεν ξέχασαν τη γενέτειρα των προγόνων τους και εξακολουθούσαν να πηγαίνουν να εκκλησιάζονται στη Φτέρη δύο φορές το χρόνο· δηλαδή στις 26 Ιουλίου στην Αγία Παρασκευή και το δεκαπενταύγουστο στην εκκλησία της Παναγίας. Από το 1972 -τότε χτίστηκε το πρώτο σπίτι- μέχρι σήμερα η Φτέρη ξαναχτίστηκε και αυτή τη στιγμή μπορούμε να απαριθμήσουμε 50 σπίτια. Η Φτέρη είναι πλέον καλοκαιρινό θέρετρο των Καριτσιωτών. Οι ιδιοκτήτες των σπιτιών δεν έχουν τίτλους κυριότητας των οικοπέδων τους. Ο καθένας χτίζει στη γη των προγόνων του αφού πρώτα συμβουλευτεί τους γεροντότερους που ακόμα θυμούνται πως ήταν ο οικισμός πριν καταστραφεί από τις φλόγες. Είναι στα άμεσα σχέδια της κοινότητας να διανείμει τα οικόπεδα που έχουν απομείνει. Τα δικαώματα διάθεσης του τόπου τυπικά ανήκουν στην κοινότητα Μηλιάς Πιερίας. Όταν αυτή προσπάθησε να εμποδίσει την ανοικοδόμηση, οι Καριτσιώτες για να αποδείξουν ότι η Φτέρη τους ανήκει επέδειξαν ένα προπολεμικό συμβόλαιο αγοράς οικοπέδου του Αθ. Καραβασίλη.
Η Καρίτσα κατοικείται από 2.500 περίπου ανθρώπους, κουτσόβλαχους στο σύνολο τους. Το χωριό είναι κεφαλοχώρι. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Σουλτάνος χάρισε την περιοχή στους Φτεριώτες επειδή αυτοί τον βοήθησαν στον πόλεμο του εναντίον του Αλή Πασά. Άλλωστε παρόμοιες ιστορίες συνηθίζονται σε βλαχόφωνες περιοχές καθώς αντιγράφουν την αληθινή ιστορία του Μετσόβου. Όμως οι υπάρχοντες τίτλοι κυριότητας των οικοπέδων και των χωραφιών, μας υπαγορεύουν να υποθέσουμε ότι οι Φτεριώτες που ξεχειμώνιαζαν στην Καρίτσα αγόρασαν τη γη από τους Τούρκους. Οι τελευταίοι ξεπουλούσαν τα υπάρχοντά τους όταν διαισθανόμενοι τον κίνδυνο της επερχόμενης επανάστασης συνειδητοποίησαν ότι η διαμονή τους στη Μακεδονία ήταν επισφαλής. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η συμβίωση των κατοίκων με τους Τούρκους δεν παρουσίασε προβλήματα όσο οι πρώτοι πλήρωναν κανονικά τους φόρους τους.
Οι πρώτοι μετοικήσαντες από τη Φτέρη -οι μαρτυρίες λένε ότι ήταν οι οικογένειες του Κυρτέγου και του Γκίνα- έχτισαν σπίτια με βάλτα και με ξύλα και στάνες για το βιο τους. Αργότερα τα έχτιζαν με πέτρες. Εκείνη την εποχή η περιοχή ήταν δάσος με ποτάμι και ονομάστηκε Καρίτσα γιατί ο τόπος ήταν γεμάτος καρυδιές. Το 1882 έλαβε χώρα η ανέγερση του ιερού ναού του Αγ. Δημητρίου που αντικατέστησε το παλιότερο ξύλινο χτίσμα. Άλλες εκκλησίες: Άγιος Γεώργιος (νεκροταφείο), Αγία Κυριακή, Άγιος Μηνάς.
Κάποια χρονιά ανάμεσα στο 1912 και το 1920 ο πατήρ Αστέριος πήγε στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως για να διαβεβαιώσει τον πατριάρχη ότι το χωριό δε συμμερίζεται τη ρουμανική προπαγάνδα.
Στην κοινότητα Καρίτσας ανακάλυψα τις παρακάτω μαρτυρίες για την ιστορία του οικισμού:
Α. Το 1918 είναι το έτος ιδρύσεως της κοινότητας Δίου. Σ' αυτήν υπάγονταν οι συνοικισμοί της Καρίτσας και της Μαλαθριάς. Σύμφωνα με δύο έγγραφα του 1960 και 1962 (αριθμ. πρωτοκόλλου: 785 και 4.809) οι δύο συνοικισμοί χωρίστηκαν στις κοινότητες Καρίτσας και Δίου. Η Μαλαθριά προσεταιρίστηκε την ονομασία Δίον επειδή ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται πιο κοντά. Όπως αναφέραμε και παραπάνω ένα μέρος των κατοίκων της Μαλαθριάς (σημερινό Δίον) είναι κουτσόβλαχοι που κατέβηκαν από τον Κοκκινοπλό.
Β. Μια δικαστική απόφαση του 1934 αναφέρει ότι οι κάτοικοι μετακόμισαν πριν από 70 χρόνια από τη Φτέρη, αν και έχουμε κάθε δικαίωμα να αμφισβητήσουμε τη χρονική ακρίβεια του ισχυρισμού.
Γ. Το 1935 ο οικισμός είχε προβλήματα οριοθέτησης με τα γύρω χωριά.
Δ. Το έγγραφο της 5ης Μαρτίου του 1973 με αριθμό πρωτοκόλλου ΕΣ 3709 δίνει τις εξής πληροφορίες:
I. Ο οικισμός συνδέεται με σπουδαίο ιστορικό γεγονός: Εξεδίωξαν βιαίως εκ των κτημάτων του Μπέην Τούρκον και έγινε κεφαλοχώρι.
II. Ο οικισμός διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο κατά μίαν ορισμένη ιστορικήν περίοδον: Κατά τη γερμανική κατοχή οι κάτοικοι απέκρυψαν ομάδα Νεοζηλανδών (των συμμαχικών στρατευμάτων) και τους εφυγάδευσαν.
III. Οικονομικά στοιχεία.
1. Κύρια οικονομική βάση του οικισμού: Γεωργοκτηνοτροφική.
2. Δευτερεύοντες πόροι: υλοτομία.
Η πλειοψηφία των κατοίκων είναι γεωργοί. Τα κύρια προϊόντα που παράγουν είναι ο καπνός, τα δημητριακά, το τριφύλλι και άλλα. Κατά τη δεκαετία του '60 σημειώθηκε ένα μικρό κύμα μετανάστευσης στη Γερμανία και στην Αμερική. Η Καρίτσα, όπως και τα περισσότερα ΚΒ χωριά , μπόρεσε να συντηρήσει την παραδοσιακή της μορφή μέχρι το 1970 περίπου. Μέχρι τότε οι κάτοικοι ήταν προσηλωμένοι στην ενδοκοινοτική ζωή, οι επιγαμίες με ξένους αποφεύγονταν και αποδοκιμάζονταν όταν συνέβαιναν» και η κάθε γενιά διατηρούσε ζωντανή την κουτσοβλαχική γλώσσα. Όμως από το 1970 μέχρι σήμερα ο παραδοσιακός τρόπος ζωής κατέρρευσε ραγδαία και αναπόφευκτα και παρόλο που διατηρούνται ακόμα κάποια στοιχεία του σε εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής έχουν καθαρά τυπικό χαρακτήρα, εφόσον έχει διαλυθεί η σειρά και η ενότητα στην οποία παλιότερα ήταν ενταγμένα. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής καθημερινά παραμερίζει ο,τι έχει σχέση με τα παλιά και η νέα γενιά δεν είναι διατεθειμένη όχι μόνο να κρατήσει κάποια επαφή με το παρελθόν αλλά και να διατηρήσει ζωντανή τη γλώσσα που τους κληροδότησαν οι παππούδες τους.
πηγή:
Ζανέκα Στεργιαννή
Λεξικό ονομάτων και όρων του βλάχικου ιδιώματος της Καρίτσας - Φτέρης Πιερίας