Θα ήθελα πριν από όλα να ευχαριστήσω όλους όσους με βοήθησαν κατά την επιτόπια έρευνα στο Περιβόλι Γρεβενών όταν πριν από αρκετά χρόνια το 1995 επιχείρησα την πρώτη γνωριμία με το χωριό. Χρωστάω ευχαριστίες στον Λάκη τον Ζόμπουρα και στην μητέρα του Βασιλική, στην κυρία Ουρανία την Τσιλινή στην οικογένεια του κ. Γιώργου του Κουσκουρίδα και τέλος στην θειά –Γουλίκα Πατακιούτα που δεν είναι πια μαζί μας για τα τραγούδια που μου τραγούδησε και εδώ στο Περιβόλι και στο Βελεστίνο. Κάποια από τα τραγούδια που καταγράφηκαν τότε θα τα παρουσιάσουμε εδώ μια που βρισκόμαστε στον ίδιο χώρο.
Οι σύλλογοι αποτελούν ουσιαστικά μία μεταφορά της κοινωνίας του χωριού στο χώρο. Δεν μεταφέρεται η κοινωνία του χωριού εξ ολοκλήρου με τις δομές της τις λειτουργίες της καθώς οι περιοχές ιδρύσεως των συλλόγων από την φύση τους δεν παρέχουν τις προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο. Άλλωστε σε μία τέτοια περίπτωση δεν θα υπήρχε λόγος δημιουργίας συλλόγων. Άρα οι σύλλογοι δημιουργούνται όταν για διαφόρους λόγους οι δομές της κοινωνίας του χωριού ή μιας παραδοσιακής κοινότητας αρχίζουν να γνωρίζουν την διάσπαση και η κοινότητα αρχίζει να αισθάνεται τον κίνδυνο της αποξένωσης των μελών της κάτι που οδηγεί πολύ συχνά στην εγκατάλειψη των εθίμων και όλων των άλλων στοιχείων που σχετίζονται με αυτά.
Έτσι ο σύλλογος έρχεται πολύ συχνά να αναπληρώσει το κενό που δημιουργείται από την διάσπαση της παραδοσιακής κοινωνίας μέσα από τον σύγχρονο τρόπο ζωής.
Για να πετύχει αυτόν τον στόχο ο σύλλογος προβαίνει συνήθως στις παρακάτω ενέργειες: σύσφιξη των σχέσεων των μελών του, η διάδοση στους νεότερους των εθίμων, των χορών, και των τραγουδιών, και η οργάνωση συναντήσεων, εκδηλώσεων, οι παρεμβάσεις σε θέματα πολιτισμού κ.τ.λ.
Δεν θα εξετάσουμε εδώ εάν αυτό το φαινόμενο μπορεί να θεωρηθεί συνέχιση της παράδοσης ούτε θα εξετάσουμε την έννοια του όρου «παράδοση» γενικότερα αλλά θα δούμε με βάση τα συνήθη ιδεώδη που ενυπάρχουν στην ίδρυση των συλλόγων, με ποιόν τρόπο θα μπορούσαν αυτοί να επιτελέσουν τον σκοπό τους και ιδιαίτερα όσον αφορά την μουσική και τα τραγούδια.
Οι σύλλογοι μπορούν να προσφέρουν στην καταγραφή και συγκέντρωση των στοιχείων αυτών που αφορούν τον πολιτισμό όπως των εθίμων, των χορών, και των τραγουδιών. Έχουν μάλιστα περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο φορέα την δυνατότητα αυτή για τρεις λόγους:
1) τα μέλη τους προέρχονται από τον χώρο της παράδοσης δηλ. από χωριά οικισμούς ή περιβάλλοντα όπου βιώνεται η παράδοση.
2) Ως εκ τούτου πολλοί έχουν βιωματικές εμπειρίες ή έχουν στενή επαφή και συγγενικές σχέσεις με άτομα που έχουν βιωματικές εμπειρίες ή είναι ενταγμένα σε κοινωνίες με παραδοσιακό χαρακτήρα.
3) Μπορούν επομένως να έχουν άμεση πρόσβαση σε πληροφορητές που μπορούν να τους «παραδώσουν» το κατάλληλο υλικό.
Επομένως δεν υπάρχει πιο κατάλληλος φορέας από τον σύλλογο των Περιβολιωτών για παράδειγμα για να καταγράψει τον πολιτισμό του Περιβολιού.
Οι σύλλογοι λοιπόν
Α) καλούνται να συνεχίσουν στις πόλεις ή στο σύγχρονο περιβάλλον του χωριού την πρακτική της «συμμετοχικής εκμάθησης»1 που είναι και ο παραδοσιακός τρόπος διδασκαλίας δηλ. την δημιουργία ομάδων από μεγαλύτερα και νεότερα μέλη τα οποία με την ομαδική βιωματική συμμετοχή θα μπορούν να «ακολουθούν» τους μεγαλύτερους βιώνοντας έτσι το αντικείμενο της μάθησης.
Β) οι σύλλογοι εφόσον ενδιαφέρονται για την ανάδειξη των ιδιαίτερων πολιτιστικών στοιχείων μίας ομάδας οφείλουν να αγκαλιάσουν τους γεροντότερους, να αντλούν γνώσεις και πληροφορίες και σε πολλές περιπτώσεις να τους δίνουν και την πρωτοβουλία γιατί μόνο με την δική τους συμμετοχή μπορεί να υπάρξει «συμμετοχική εκμάθηση».
Γ) ο ρόλος του δασκάλου στον σύλλογο μπορεί να είναι απλώς η ύπαρξη ενός συνδετικού κρίκου ανάμεσα στα μέλη του συλλόγου και τις διάφορες ηλικίες, και ακόμη ανάμεσα στην γνώση των μεγαλυτέρων και στις δυσκολίες αφομοίωσης της γνώσης αυτής από τους νεότερους.
Έχοντας υπόψη κανείς τον εαυτό του προσωπικά θα θυμηθεί ότι το παιδί μαθαίνει να περπατάει γιατί βλέπει όλους τους μεγαλύτερους του να περπατούν. Η μητέρα το υποβοηθάει και το υποστηρίζει εκεί που δυσκολεύεται. Δεν βιάζει σε καμία περίπτωση την μάθηση αλλά την υποβοηθά.
Αυτή η αρχή της συμμετοχικής μάθησης έστω και αν οι κοινωνικές συνθήκες την παρεμποδίζουν ή την κατευθύνουν σε άλλους δρόμους (κυρίως με την υιοθέτηση της συστηματικής εκμάθησης από μέρους των μαθητών μέσω του δασκάλου συγκεκριμένων αντικειμένων σε περιορισμένο χρόνο),δεν πρέπει να παραβλέπεται και πάντα να αποτελεί τον βασικό στόχο του δασκάλου.
Ένα άλλο στοιχείο που χαρακτηρίζει την λειτουργία των συλλόγων είναι η τοπικότητα που χαρακτηρίζει τον πολιτισμό που αντιπροσωπεύουν. Με άλλα λόγια οι σύλλογοι πολύ συχνά προσπαθούν να καλύψουν την ανάγκη επαφής και παράδοσης ενός τοπικού πολιτισμού στα νεότερα μέλη του. Είναι αυτός ένας λόγος ύπαρξής τους που προβάλλεται κυρίως στις μεγάλες πόλεις που είναι κυρίως ο τόπος εσωτερικής μετανάστευσης των φορέων των τοπικών παραδόσεων, αλλά πιστεύω ότι σε τέτοια αστικά κέντρα μετά από την πρώτη ή δεύτερη γενιά ο σύλλογος αναγκάζεται να αλλάξει ρόλο και κυρίως να διευρύνει το ρεπερτόριό του και από τοπικό να το μετατρέψει σταδιακά σε υπερτοπικό.
Είναι και αυτός ένας λόγος εξαιτίας του οποίου πιστεύω ότι οι τοπικές παραδόσεις δεν μπορούν να συνεχίσουν να βιώνονται εάν συνεχίσει να συρρικνώνεται η ζωή στην επαρχία δηλ. τα πλέγματα των χωριών με επίκεντρο το «κεφαλοχώρι», την επαρχιακή πόλη, όχι σαν κακή απομίμηση του μεγάλου αστικού κέντρου αλλά σαν δυναμική οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική οντότητα.
Πόσους τρόπους έχει ένας σύλλογος για να μεταφέρει γνώση σχετικά με το δημοτικό τραγούδι;
1) Το βασικότερο στοιχείο στην διδασκαλία της μουσικής είναι το «άκουσμα» όπως ονομάζουν οι μουσικοί την ακουστική βιωματική εμπειρία. Η ακουστική εμπειρία μπορεί να μεταφερθεί με διαφόρους τρόπους: από τον ίδιο τον δάσκαλο (και εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο δάσκαλος δεν μπορεί να είναι απλώς ένας απόφοιτος σχολής όσο καλή και εάν είναι αυτή και όσο καλή και να είναι η επίδοσή του σε έναν ακαδημαϊκό κύκλο σπουδών αλλά ένας βαθύς γνώστης της παράδοσης και μάλιστα συστηματικός με μεράκι και διάθεση συνεχούς μάθησης και ακόμη με πλούσια προσωπικά βιώματα σε σχέση με την παράδοση που υποτίθεται ότι θέλει να παραδώσει στους επόμενους), άλλοι τρόποι είναι οι κασέτες, ή άλλα ακουστικά παραδείγματα, η συμμετοχή σε γλέντια μαζί με γεροντότερους (ένα στοιχείο που παρέχει πολλαπλή εμπειρία στον νεότερο).
2) Αυτό το βίωμα μπορεί να ενισχυθεί και να υποβοηθηθεί από οπτικά μέσα βίντεο αλλά και άμεση συμμετοχή σε έρευνα σχετικά με το αντικείμενο εκμάθησης.
3) Για την μουσική τέτοιο οπτικό μέσο μπορεί να είναι η παρτιτούρα η οποία μπορεί να είναι τριών ειδών:
α) μουσικολογική (με αποτύπωση όλων των λεπτομερειών της μελωδικής κίνησης).
β) παιδαγωγική παρτιτούρα που απευθύνεται σε γνώστες μουσικής με στοιχειώδη αλλά συγκεκριμένη αποτύπωση της μελωδικής κίνησης
γ) παρτιτούρα βοηθητική για τους μη γνώστες μουσικής.
Αυτοί οι τρόποι μπορούν να λειτουργήσουν πάντα σε συνδυασμό με το άκουσμα.
Ένας άλλος τρόπος είναι η χρήση μελωδικών μοτίβων των τραγουδιών και η σταδιακή διδασκαλία τους μέχρις ότου ο μαθητής να μπορέσει να εξοικειωθεί φωνητικά μαζί τους.
Σημαντικό θέμα που σχετίζεται με όλα τα προηγούμενα είναι η φωνητική προετοιμασία που δυστυχώς είναι ένα θέμα στο οποίο ελάχιστη σημασία δίνεται ειδικά από δασκάλους συλλόγων αλλά και μουσικών που ασχολούνται με την προετοιμασία παραδοσιακών χορωδιών.
Αυτό συμβαίνει για πολλούς λόγους: α) λόγω άγνοιας β) λόγω γενικότερης παρεξήγησης όσον αφορά το «αυθεντικό» θεωρώντας σαν αυθεντική την εκφορά εκείνη που πιέζει αφόρητα τις φωνητικές χορδές ενώ συνδέουμε το παραδοσιακό ήθος στην φωνή με την χαρακτηριστική βραχνάδα που δημιουργεί η κακοποίηση των φωνητικών χορδών κάτι το οποίο βέβαια η έρευνα και η επιτόπια καταγραφή έχει αποδείξει τουλάχιστον για τον ελληνικό χώρο ότι δεν είναι το πραγματικό φωνητικό ιδανικό των φορέων της παράδοσης. Οι ίδιοι ενοχλούνται από το «γράσο» που δημιουργείται από την κούραση των φωνητικών χορδών ενώ δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στον ανοιχτό και λαμπερό ήχο, εκτιμούν ακόμη τους τραγουδιστές που προέρχονται από το περιβάλλον τους και που έχουν βρεί τους εμπειρικούς τρόπους να χρησιμοποιούν τα ηχεία εκεί όπου αυτό τους διευκολύνει. Κατά συνέπεια η επιλεκτική χρήση των ηχείων είναι απαραίτητη και το ύφος πετυχαίνεται μέσα από την απλή ανάδειξη της μελωδίας και την παντελή έλλειψη επιτήδευσης, την σωστή ερμηνεία των τσακισμάτων της φωνής και των διαστημάτων, την σωστή χρήση των κρατημάτων της φωνής και της εκφοράς όπως επίσης και των αλλοιώσεων των φωνηέντων εκεί που χρειάζεται. Προπάντων με την απλότητα που συνιστά το ήθος της παραδοσιακής μουσικής αφού η ίδια η μελωδία έχει τέτοιο πλούτο ώστε για να αναδειχθεί να επιβάλλεται να λείψει οποιαδήποτε περιττή εκφραστικότητα που δημιουργεί πλεονασμό.
Αλλά για να επιτελέσουν το έργο τους οι σύλλογοι θα χρειαστεί να ληφθούν υπόψη προβλήματα τα οποία μπορούν να δημιουργήσουν σοβαρά κωλύματα στην όλη διεργασία μάθησης και «παράδοσης» του πολιτισμού στους νεότερους.
Μία σειρά τέτοιων προβλημάτων εντόπισε στην περίπτωση κάποιου οικισμού μία από τις γεροντότερες γυναίκες που γνώριζαν τα παλιότερα από τα τραγούδια του χωριού, στην οποία είχα καταφύγει για την επιτόπια έρευνα και η οποία είχε αποκλειστεί από το πολιτιστικό σύλλογο του χωριού.
Αναφέροντας εδώ επομένως όλες τις επισημάνσεις που μου έκανε μπορούμε να βγάλουμε τα αντίστοιχα συμπεράσματα για τα προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί στον τοπικό σύλλογο.
Κάποιες από τις φράσεις της γυναίκας ήταν περίπου οι παρακάτω:
«μας ρεζίλεψαν όχι μόνο εμένα, το χωριό», «να μην τους δώσεις τραγούδια γιατί θα σε παρεξηγήσω», «θα μας ρεζιλέψουν», «μόνο για να φορούν τα φλουριά νοιάζονται», «εμείς χορεύαμε όλες», «ήμασταν τόσες γυναίκες, τώρα πού είναι όλες αυτές». Συνάμα μου έδειχνε σαν παράδειγμα για να δω πόσο καλύτερα ήτανε πριν, φωτογραφίες όπου χόρευαν όλες οι γυναίκες μαζί, έστω και εάν ήταν ντυμένες ευρωπαϊκά.
Ακόμη μου είπε «εμείς κορίτσι μου όταν χορεύαμε είχαμε σέβας μπαίναμε κατά σειρά», «εδώ αυτές κοιτάν ποια και ποια να μπει αμπροστά. Στους χορούς που χόρευαν οι μπάμπες στην εκκλησία στέκονταν προσοχή πήγαιναν αργά ,αργά ήταν ιερά πράματα αυτά, μετά στην πλατεία χόρευαν πιο ζωηρά», «με αυτό το τραγούδι αρχινούσαμε να διπλώνουμε τον χορό. Τι είναι αυτά που κάνουν τώρα εμείς δεν είχαμε τέτοια τότε».
Από όλες αυτές τις παρατηρήσεις της γυναίκας αυτής μπορούμε να εντοπίσουμε συγκεκριμένα προβλήματα τα οποία μπορούν να προκύψουν μέσα από τις δραστηριότητες των συλλόγων και να μεταφέρουν χωρίς τον απαραίτητο σεβασμό και προσοχή, αλλοιωμένο το ήθος του παραδοσιακού πολιτισμού έστω και εάν γίνεται κατά τα άλλα προσπάθεια για μία όσο το δυνατόν κατά το πλείστον πιστότερη απόδοση της παράδοσης:
1) ανεξέλεγκτη εισβολή ξένου ρεπερτορίου
2) αλλαγή και προχειρότητα στο ύφος.
3) το ήθος και η συμπεριφορά των νεότερων γυναικών δεν συμβιβάζεται με το ήθος των παραδοσιακών τραγουδιών και χορών μια και εισέρχεται το στοιχείο της προσωπικής προβολής αντί για την προβολή της παράδοσης. Χάθηκε το «σέβας» ένα βασικότατο στοιχείο χωρίς το οποίο δεν εννοείται «παράδοση» του πολιτισμού στους νεότερους.
4) Αλλοίωση του ομαδικού χαρακτήρα των τραγουδιών και χορών λόγω της έλλειψης των κοινωνικών παραγόντων που το ζητούν αλλά και λόγω της ενεργοποίησης του παράγοντα 3).
5) Επειδή δεν υπάρχει το «εμείς» αλλά το «εγώ» αναπόφευκτα οι ομάδες διαλύονται, δεν υπάρχει ομαδική συμμετοχή και ο αριθμός των μελών λιγοστεύει.
6) Αποκλεισμός προσώπων (που μπορούν πολλά να προσφέρουν στο θέμα της παράδοσης και που είναι και σημαντικότατοι φορείς), λόγω εσωτερικών αντιδικιών.
7) Το σημαντικότερο για την γυναίκα αυτή όσον αφορά το παραδοσιακό ήθος δεν ήταν η πιστή αντιγραφή των φορεσιών και γενικά της ενδυμασίας όσο ο τρόπος αντιμετώπισης της παράδοσης και γενικότερα η συμπεριφορά, η στάση απέναντι σε αυτά στα οποία οφείλεται «σέβας».
Κατσανεβάκη Αθηνά, Eθνομουσικολόγος
Δυνατότητες συμβολής των συλλόγων στην εκμάθηση των δημοτικών τραγουδιών και προτάσεις για τις πρακτικές διδασκαλίας τους.
5o Σεμινάριο Λαογραφίας και Βλάχικων Παραδοσιακών Χορών, Περιβόλι Γρεβενων, 24-25 Μαΐου 2003