Θα ήταν αδιανόητο να εγκαταλείψουμε το Συρράκο, χωρίς να γευτούμε την εμπειρία ν' ακολουθήσουμε τα χνάρια τόσων γενιών στο δύσκολο μονοπάτι που διασχίζει το Φαράγγι του Χρούσια και κάποτε αποτελούσε την μοναδική οδό σύνδεσης των δύο γειτονικών χωριών, των Καλαρρυτών και του Συρράκου. Μια ξύλινη πινακίδα στο κέντρο του χωριού μας δείχνει την κατεύθυνση ανατολικά προς Καλαρρύτες. Βαδίζουμε αρχικά σ' ένα παλιό καλντερίμι που μετά από λίγο συναντάει ένα καινούργιο. Σε ελάχιστα λεπτά φτάνουμε στην ανατολική έξοδο του χωριού, όπου μπορεί να φτάσει κανείς και με αυτοκίνητο. Το πρόσφατο ανακαινισμένο καλντερίμι κατηφορίζει με έντονη κλίση στην απότομη πλαγιά του φαραγγιού, αντίθετα όμως από ό,τι θα περίμενε κανείς είναι αρκετά κακότεχνο και προχειροφτιαγμένο. Απουσιάζει η λεπτοδουλειά, το φινίρισμα της πέτρας και γενικά το μεράκι των παλιών μαστόρων. Θα περιμέναμε από τους σύγχρονους τεχνίτες μεγαλύτερη ευαισθησία στην ανακατασκευή αυτής της παραδοσιακής χερσαίας οδού, που ένωνε τα δύο χωριά. Το αποτέλεσμα είναι απογοητευτικό, τόσο για την αισθητική μας όσο –και κυρίως– για τα πόδια μας, που ταλαιπωρούνται αρκετά.
1.1. Tο Kουτσοβλαχικό ή Aρωμουνικό ή σωστότερα ίσως το Bλαχικό Zήτημα1 είναι σύμφυτο -σχεδόν υποπροϊόν- του Mακεδονικού Zητήματος. Aν και η ονομασία δεν βρίσκει σύμφωνη τη βιβλιογραφία, ωστόσο υπάρχει ομοφωνία για τη γένεση του προβλήματος: η μελέτη των Bλάχων στα Bαλκάνια έγινε ενδιαφέρουσα από τη στιγμή που η ταυτότητά τους απέκτησε ανταλλάξιμο χαρακτήρα στο τραπέζι των διπλωματικών σχεδίων για την κληρονομιά των ευρωπαϊκών επαρχιών της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Δυστυχώς στα επόμενα χρόνια ο χαρακτήρας αυτός δεν αποβλήθηκε. H σχετική φιλολογία, με λίγες εξαιρέσεις, διατηρεί μέχρι τις μέρες μας ως σαφείς προκείμενές της τις διπλωματικές σχέσεις των βαλκανικών κρατών ή τις πρωτοβουλίες όσων πιστεύουν ότι η ιστορία, η γλωσσολογία και η ανθρωπολογία είναι βολικές θεραπαινίδες των πολιτικών.
Kοινό ζητούμενο της υπεραιωνόβιας αυτής βιβλιογραφίας είναι φυσικά το πρόβλημα της καταγωγής και της προέλευσης των Bλάχων, η διερεύνηση δηλαδή ενός ζητήματος που στο βαλκανικό περίγυρο συνδέεται κατεξοχήν με την τεκμηρίωση των διπλωματικών επιδιώξεων. Στη βιβλιογραφία αυτή περιλαμβάνονται ήδη αρκετές πρωτότυπες ανασκοπήσεις και κριτικές θεωρήσεις.2 Aνάμεσά τους και αυτή του Nicholas Balamaci, που αποδίδει τα αδιέξοδα της περί των Bλάχων βιβλιογραφίας στην εγγενή αδυναμία των ίδιων, ως «παραδοσιακή» ομάδα με ανάλογη νοοτροπία, να συγγράψουν ανεπηρέαστοι από τους περιβάλλοντες εθνικισμούς την ιστορία τους ως ιδεολογικά αδέσμευτοι Bλάχοι.3
Κάθε χρόνο ο Άγιος Βασίλης τις παραμονές της Πρωτοχρονιάς γυρίζει από χώρα σε χώρα κι από χωριό σε χωριό, και χτυπά τις πόρτες για να δει ποιος θα τον δεχτεί με καθαρή καρδιά. Μια χρονιά λοιπόν, πήρε το ραβδί του και τράβηξε.
H Ιεροπηγή ένα χωριό που βρίσκεται βορειοδυτικά της Καστοριάς είναι ένα από τα λίγα βλαχόφωνα χωριά της περιοχής. Οι βλάχοι της Ιεροπηγής ανήκουν στον γενικότερο κλάδο των λεγόμενων αρβανιτοβλάχων που ονομάζονται έτσι γιατί εκτός από τα βλάχικα μιλούσαν και τα αλβανικά πιθανόν λόγω της γειτνίασής τους με αλβανόφωνους πληθυσμούς.
Κάποτε μπορούσαν να είναι και τρίγλωσσοι και τότε μιλούσαν εκτός από την βλάχικη, την αλβανική και την ελληνική. Η περιοχή της καταγωγής τους είναι το βορειότερο τμήμα της Ηπείρου στην σημερινή Νότιο Αλβανία, και κυρίως η περιοχή της Κολόνια γι’αυτό ονομάζονται και Κολονιάτες. Οι Αρβανιτόβλαχοι αποτελούν έναν από τους κλάδους των Αρωμούνων βλάχων. Οι άλλες ομάδες στις οποίες αναφέρεται και ο George Marcu στην μελέτη-συλλογή του Folklor Muzical Aroman (Marcu 1977,13-14), είναι οι Πινδικοί και οι Μοναστηριώτες βλάχοι. Οι Αρβανιτόβλαχοι αλλά και οι βλάχοι της Πινδου δεν αυτοπροσδιορίζονται ως «βλάχοι», αλλά ως «Αρ’μάνοι». Ειδικότερα, οι Βλάχοι της Πίνδου αυτοπροσδιορίζονται ως «Armînu» ενώ οι Αρβανιτόβλαχοι αυτοπροσδιορίζονται με την παραλλαγή της ίδιας ονομασίας ως «Rîmăn».